Chính quyền xã là nơi gần dân nhất, trực tiếp giải quyết các công việc cụ thể của dân, là nơi gắn bó giữa chính quyền với người dân. HĐND xã là cơ quan đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân ở xã, do nhân dân xã bầu ra, chịu trách nhiệm trước nhân dân xã và cơ quan nhà nước cấp trên. Thực tiễn cho thấy ở đâu chính quyền xã mạnh thì ở đó mọi chủ trương của Đảng, pháp luật của Nhà nước được chấp hành nghiêm chỉnh, ở đâu chính quyền xã kém thì ở đó đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa của nhân dân gặp nhiều khó khăn. Với tư cách là cơ quan quyền lực nhà nước ở cơ sở, trong suốt quá trình phát triển HĐND xã luôn được xây dựng, đổi mới và đã từng bước trưởng thành, hoàn thiện, đóng góp vai trò hết sức quan trọng trong tổ chức bộ máy nhà nước, góp phần bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân. Tuy nhiên, trong thực tiễn tổ chức và hoạt động của HĐND xã hiện nay do nhiều nguyên nhân vẫn còn những tồn tại nhất định, thực chất chưa tương xứng với vị trí, vai trò của mình trong hệ thống quyền lực nhà nước cũng như với nhiệm vụ cử tri và nhân dân giao phó. Nhiều nơi hoạt động của HĐND còn rất hình thức, tính đại diện và khả năng thay mặt nhân dân quyết định các vấn đề quan trọng ở địa phương thấp, dẫn đến việc vi phạm quyền làm chủ của nhân dân, cản trở quá trình dân chủ hóa đời sống xã hội. Vì vậy, vấn đề đổi mới tổ chức và hoạt động của HĐND xã hiện nay đang được đặt ra hết sức cấp thiết. HĐND cấp xã bước vào nhiệm kỳ 2011-2016 có những điều kiện thuận lợi hơn so với các nhiệm kỳ trước, đó là những quy định của pháp luật làm rõ hơn chức năng, nhiệm vụ và điều kiện hoạt động của HĐND. Dù rằng HĐND cấp xã chỉ mới bước qua năm đầu của nhiệm kỳ mới để đảm trách nhiệm vụ cử tri giao phó và pháp luật quy định. Thông thường, khi bắt đầu thực hiện nhiệm vụ của một nhiệm kỳ, chúng ta nhìn lại, chiêm nghiệm những kết quả đạt được và chưa được của nhiệm kỳ qua để xác định phương hướng hoạt động trong thời gian tới. Riêng đối với HĐND cấp xã thì sự soi rọi đó phải chỉn chu hơn, với trách nhiệm là cơ quan dân cử ở cấp cơ sở, có rất nhiều việc HĐND cấp xã phải đúc kết, trong đó có việc thực hiện chức năng quyết định và giám sát. Điểm đáng mừng là HĐND cấp xã đã từng bước thoát dần tâm lý cho rằng, những quyết định của mình chỉ là sự thể chế hóa các quyết định của UBND cấp huyện, thể hiện qua các phiên thảo luận của đại biểu tại kỳ họp, nhiều ý kiến đề nghị làm rõ giải pháp sử dụng kinh phí phân bổ hoạt động của từng lĩnh vực, có nội dung phải được điều chỉnh theo ý kiến của HĐND. Điều đó cho thấy HĐND cấp xã đã từng bước thoát khỏi cái bóng của chính quyền cấp huyện. Một số HĐND xã còn quyết định một số vấn đề bức xúc của cơ sở, như tham gia cùng với tổ đại biểu HĐND tỉnh xem xét việc quyết định các công trình xây dựng cơ sở hạ tầng từ nguồn hỗ trợ có mục tiêu của tỉnh, giải quyết yêu cầu chính đáng của cử tri. Hoạt động chất vấn của đại biểu HĐND xã cũng có nhiều khởi sắc, xuất hiện nhiều phiên chất vấn sôi động liên quan đến vai trò của chính quyền địa phương trong tham gia thu hồi đất, bồi hoàn giải tỏa, tái định cư các dự án trên địa bàn; vấn đề thực hiện chính sách giảm nghèo, sử dụng nguồn dự phòng ngân sách. Dù nội dung và số lượng đại biểu chất vấn chưa nhiều, nhưng đó là tín hiệu tích cực đối với hoạt động của đại biểu dân cử ở cấp cơ sở. Những thay đổi về nhận thức và hoạt động đầu nhiệm kỳ là cơ sở để HĐND cấp xã tiếp tục đổi mới và nâng cao hơn nữa chất lượng, hiệu quả trong suốt nhiệm kỳ hoạt động. Vì vậy, hoạt động của HĐND cấp xã đã và đang thu hút sự quan tâm, chú ý của người dân, dù rằng hoạt động ít có điều kiện thể hiện trước công chúng thông qua truyền hình, phát thanh trực tiếp, nhưng lại có điểm thuận lợi là ở gần dân. Chính thông qua các buổi tiếp xúc cử tri tại thôn ấp, hoạt động giám sát tại địa bàn dân cư, cử tri thấy các vấn đề được đưa ra HĐND bàn định ngày càng sát với yêu cầu của cuộc sống hơn. Những hạn chế trong hoạt động của HĐND cấp xã dần được khắc phục như: hoạt động giám sát đi vào chiều sâu, làm đến nơi đến chốn; đại biểu lắng nghe được tiếng nói thực sự và đầy đủ của cử tri; quan tâm cung cấp thông tin, bồi dưỡng kiến thức pháp luật và kỹ năng hoạt động cho đại biểu... Nhữngå thay đổi này rất đáng được ghi nhận, góp phần tạo dấu ấn cho hoạt động của HĐND cấp cơ sở. Theo quy định của pháp luật, HĐND cấp xã chỉ khác cấp tỉnh, cấp huyện ở phạm vi hoạt động còn chức năng thì không khác, trong khi chúng ta luôn nói rằng chính quyền cấp cơ sở là quan trọng nhưng bộ máy của chính quyền cơ sở thật sự chưa tương xứng. Điều đáng lưu ý là hiện nay HĐND cấp xã không có ban để thẩm tra các tài liệu phục vụ kỳ họp, nhất là các đề án, dự thảo nghị quyết. Trong khi tại các kỳ họp, HĐND cấp xã phải thực hiện 2 chức năng như HĐND tỉnh và huyện, đại biểu HĐND cấp xã khi biểu quyết các vấn đề quan trọng của địa phương không được nghe ý kiến thẩm tra của các ban như HĐND cấp tỉnh và huyện, nghĩa là không nghe được ý kiến phản biện nào trước khi thực hiện quyền biểu quyết. Để lấp khoảng trống này đòi hỏi đại biểu phải biết dựa vào dân, góp nhặt thông tin từ cử tri và các nguồn thông tin khác và phải nỗ lực nghiên cứu để đưa ra quyết định phù hợp. Trong thực tế, HĐND cấp xã thực hiện nhiệm vụ bắt đầu từ những việc pháp luật quy định, làm thật tốt những việc theo thẩm quyền và hạn chế dần căn bệnh hình thức trong hoạt động. Bên cạnh đó, chính quyền cấp tỉnh phải tăng cường đổi mới hình thức, nội dung đào tạo, bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng cho đại biểu HĐND cấp xã, kể cả đại biểu hoạt động chuyên trách, để giúp đại biểu dân cử ở cơ sở làm tốt vai trò của mình, qua đó quyền làm chủ của nhân dân sẽ từng bước được phát huy. Để làm tốt hơn nhiệm vụ là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân địa phương theo quy định của pháp luật, đòi hỏi HĐND cấp xã phải tiếp tục thực hiện tốt hơn việc lắng nghe ý kiến nhân dân, trực tiếp gặp gỡ cử tri để hiểu tâm tư, nguyện vọng của nhân dân; tăng cường giám sát vì đây chính là hoạt động thể hiện quyền lực của chính quyền cấp cơ sở, vì vậy nó mang hiệu quả rất cao nếu được phát huy đúng mức; nâng cao tính năng động, sáng tạo trong hoạt động của HĐND trên cơ sở bảo đảm theo đúng quy định của pháp luật. Để từ đó thực hiện tốt hơn chức năng quyết định, thông qua ban hành nghị quyết hợp lòng dân, đúng chủ trương, đúng thẩm quyền. Nghị quyết đó phải là nơi hội tụ cho ý chí, nguyện vọng chính đáng của nhân dân địa phương. Để đạt được các yêu cầu trên từng đại biểu HĐND cấp xã phải nỗ lực phấn đấu rất nhiều. Bên cạnh đó, đòi hỏi sự trợ lực từ nhiều phía, nhất là hỗ trợ của đại biểu HĐND cấp huyện và tỉnh trong trao đổi thông tin, san sẻ kỹ năng hoạt động, cầu nối thực hiện yêu cầu này là Thường trực HĐND tỉnh, huyện. Yêu cầu nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của HĐND cấp xã là đòi hỏi thiết thực, đó chính là hình thức thể hiện sinh động nhất quyền làm chủ của nhân dân, là cơ sở giám sát gần gũi nhất đối với việc triển khai thực hiện chủ trương, chính sách của địa phương. Khi HĐND cấp xã hoạt động đúng tầm, việc điều hành, quản lý xã hội của chính quyền địa phương mới đạt mục tiêu đặt ra. Kỳ vọng đó nếu chỉ có tự thân HĐND, đại biểu HĐND cấp xã vận động thì khó mang lại hiệu quả cao, mà rất cần trợ lực từ nhiều phía. Đó là các cơ quan của Quốc hội, HĐND tỉnh, huyện và UBND tỉnh, tạo nhiều điều kiện hơn nữa cho đại biểu HĐND cấp xã tham gia tiếp cận thông tin, kỹ năng hoạt động, trao đổi kinh nghiệm để HĐND và đại biểu HĐND cấp xã có thêm nhiều kinh nghiệm, khả năng hoàn thành nhiệm vụ của người đại biểu dân cử ở cấp gần dân nhất, thực hiện đầy đủ, hiệu quả chức năng do pháp luật quy định và đòi hỏi chính đáng của cử tri. Và khi HĐND cấp xã làm tốt nhiệm vụ của mình bao nhiêu thì quyền làm chủ của nhân dân càng được thể hiện rõ nét bấy nhiêu.