Luật NSNN 2025, kế thừa những nội dung còn phù hợp của luật cũ, đồng thời sửa đổi, bổ sung toàn diện về nội dung và cấu trúc. Với 7 chương, 79 điều, chứa đựng những thay đổi có tính chuyển hướng tư duy quản trị. Dưới đây là những điểm mới nổi bật có ảnh hưởng cụ thể ở cả cấp quốc gia lẫn địa phương.

Quy định rõ nguyên tắc phân quyền, phân cấp ngân sách

Khác với Luật NSNN 2015 chỉ dừng lại ở nguyên tắc “thống nhất quản lý tài chính – ngân sách”, Luật NSNN 2025 bổ sung nguyên tắc mới: “phân quyền, phân cấp trong quản lý ngân sách phải tương xứng với nhiệm vụ, quyền hạn của mỗi cấp chính quyền”. Đây là định hướng thể chế hóa chủ trương đổi mới tổ chức bộ máy nhà nước, đặc biệt trong bối cảnh chính quyền địa phương không còn cấp huyện từ 01/7/2025 theo Nghị quyết 1665/UBTVQH15.

Điều này tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho các địa phương chủ động hơn trong điều hành ngân sách, song đồng thời cũng đặt ra yêu cầu tăng năng lực tự chủ, tự chịu trách nhiệm, nhất là trong xây dựng dự toán, điều chỉnh và tổ chức thực hiện.

Tái định vị hệ thống ngân sách nhà nước

Luật NSNN 2025 bỏ khái niệm “ngân sách chính quyền địa phương”, xác định ngân sách nhà nước gồm ngân sách trung ương và ngân sách địa phương, nhưng chỉ còn 2 cấp: cấp tỉnh và cấp xã (Điều 6). Đây là bước điều chỉnh lớn để phù hợp với mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Việc này giúp đơn giản hóa luồng tài chính, hạn chế trung gian phân bổ, tăng cường hiệu quả điều hành.

Bỏ quy định lập kế hoạch tài chính – ngân sách 3 năm , chỉ duy trì kế hoạch tài chính 5 năm

Luật NSNN năm 2025 đã bãi bỏ hoàn toàn quy định về kế hoạch tài chính – ngân sách nhà nước 3 năm (quy định tại Điều 43 Luật 2015). Điều này phản ánh sự chuyển hướng lập kế hoạch tài chính theo trung hạn thực chất hơn, không mang tính hình thức. Theo Luật mới, chỉ còn duy trì kế hoạch tài chính 5 năm, gắn với kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội và kế hoạch đầu tư công trung hạn.

Điều này đồng nghĩa với việc Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp sẽ tập trung giám sát và quyết định các mục tiêu, định hướng tài chính ở tầm dài hạn thay vì bị phân tán vào các kế hoạch trung hạn rút gọn.

Tăng cường công khai, minh bạch và giám sát

Luật NSNN năm 2025 dành hẳn Điều 15 để quy định rõ hơn về nội dung công khai ngân sách, trách nhiệm công khai và hình thức công khai. So với Luật NSNN năm 2015, Luật NSNN năm 2025 mở rộng nội dung phải công khai như: công khai dự toán, quyết toán, số bổ sung từ ngân sách cấp trên, số tiết kiệm chi, kinh phí chưa sử dụng, kế hoạch tài chính năm của các quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách (3 tháng, 6 tháng, 9 tháng, năm)… Công khai được thực hiện thông qua cổng thông tin điện tử, niêm yết và báo cáo với các cơ quan dân cử. Điều này góp phần tạo niềm tin cho Nhân dân và nâng cao trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước. Đây là điểm tiến bộ vượt trội so với Luật NSNN năm 2015 khi chỉ yêu cầu công khai ở các mốc thời gian và đối tượng nhất định (Điều 15, Luật NSNN năm 2015).

Ngoài ra, các quy định về khóa sổ, chuyển nguồn, quyết toán, cũng như trách nhiệm và thời điểm công khai ngân sách, giám sát cộng đồng đều được cụ thể hóa trong Luật NSNN năm 2025, nhằm tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Đây không còn là thủ tục mà trở thành công cụ để Hội đồng nhân dân, Kiểm toán Nhà nước và Nhân dân giám sát.

Dự toán ngân sách nhà nước rõ hơn, kiểm soát chặt hơn

Luật mới đã thay đổi căn bản phân cấp nguồn thu giữa ngân sách trung ương và ngân sách địa phương như: Phạm vi các khoản thu phân chia, tỷ lệ phần trăm phân chia giữa ngân sách trung ương và ngân sách địa phương, nhằm đảm bảo vai trò chủ đạo của ngân sách trung ương và chủ động ngân sách địa phương. Trong đó, tỷ lệ phần trăm phân chia cụ thể của một số khoản thu giao Chính phủ phủ xây dựng, trình Quốc hội xem xét, quyết định, bảo đảm tỷ lệ được ổn định lâu dài.

Đối với công tác lập dự toán, Luật NSNN năm 2025 yêu cầu rõ ràng trách nhiệm của các cơ quan, mốc thời gian lập, tổng hợp, quyết định và giao dự toán. Về điều hành ngân sách, Bộ Tài chính trình Chính phủ phương án điều chỉnh trong trường hợp điều chỉnh dự toán của các bộ, ngành trung ương mà không làm tăng bội chi. Đối với ngân sách địa phương, cơ quan tài chính địa phương sẽ xây dựng phương án điều chỉnh, trình Ủy ban nhân dân tỉnh và báo cáo Hội đồng Nhân dân cùng cấp.

Luật NSNN năm 2025 bổ sung các quy định đối với lĩnh vực khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số như nhiệm vụ, quyền hạn của Bộ Khoa học và Công nghệ trong việc ban hành chế độ, tiêu chuẩn, định mức chi ngân sách và hướng dẫn, tổng hợp và đề xuất dự toán chi ngân sách nhà nước cho lĩnh vực này; đơn giản hóa yêu cầu lập dự toán và thủ tục kiểm soát chi ngân sách.

Bổ sung một số nhiệm vụ chi ngân sách nhà nước được bố trí từ 2 nguồn chi đầu tư phát triển, chi thường xuyên nhằm tăng cường chủ động, linh hoạt, đảm bảo hiệu quả, kịp thời.

Một nội dung quan trọng được sửa đổi tại Điều 10 Luật NSNN năm 2025 liên quan đến mức trích lập dự phòng ngân sách. Theo Luật NSNN năm 2015, mức bố trí dự phòng từ 2% đến 4% tổng chi ngân sách mỗi cấp. Tuy nhiên, Luật NSNN năm 2025 nâng mức trần lên 5% và quy định chi tiết hơn: ‘Chi của ngân sách cấp trên không bao gồm chi bổ sung cân đối cho ngân sách cấp dưới; chi của ngân sách cấp dưới không bao gồm chi bổ sung có mục tiêu từ ngân sách cấp trên (nếu có)’. Cách tính mới này giúp phản ánh đúng năng lực tài chính thực tế, bảo đảm nguồn lực ứng phó rủi ro, thiên tai, dịch bệnh và các biến động bất thường.

Rạch ròi thẩm quyền, quy trình lập – thẩm tra – phê chuẩn ngân sách

Luật NSNN năm 2025 sửa đổi, bổ sung nhiều nội dung liên quan đến thẩm quyền và quy trình lập, thẩm tra và phê chuẩn ngân sách giữa các cơ quan. Phân định rành mạch hơn giữa Chính phủ và các bộ, ngành, đồng thời tăng cường vai trò giám sát của Quốc hội.

Bổ sung thẩm quyền cho Hội đồng Nhân dân cấp tỉnh quyết định các chế độ, tiêu chuẩn, định mức chi ngân sách địa phương; trao quyền cho Thủ tướng trong việc giao dự toán thu - chi cho các bộ, ngành, địa phương; quy định xử lý kết dư ngân sách; cũng như trình tự hỗ trợ ngân sách cấp dưới khi hụt thu do yếu tố khách quan. Luật cũng giao cho Thủ tướng Chính phủ, Ủy ban nhân dân các cấp trong việc quyết định, điều chỉnh dự toán ngân sách nhà nước hằng năm, quyết định sử dụng nguồn tăng thu so với dự toán, dự toán chi còn lại của cấp ngân sách.

Ngoài ra, Luật NSNN năm 2025 bổ sung quy định tăng thẩm quyền cho chính quyền địa phương trong việc ban hành một số khoản thu phí, lệ phí ngoài danh mục quy định của Luật Phí và lệ phí, quyết định các chế độ chi ngân sách để thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, an sinh xã hội, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội trên địa bàn, phù hợp với tình hình thực tế và khả năng cân đối của ngân sách địa phương. Điều này thể hiện rõ tinh thần phân cấp mạnh mẽ và giảm bớt các thủ tục hành chính rườm rà.

Có thể nói việc ra đời của Luật NSNN năm 2025 là bước tiến quan trọng trong quá trình hoàn thiện thể chế tài chính công, bảo đảm tính minh bạch, hiệu quả, hiện đại hóa quản lý ngân sách. Với nhiều điểm mới đáng chú ý, Luật kỳ vọng tạo điều kiện cho các địa phương chủ động hơn trong điều hành phát triển kinh tế - xã hội; đồng thời tăng cường vai trò giám sát và trách nhiệm giải trình trước Nhân dân. Để Luật đi vào cuộc sống, cần sự vào cuộc đồng bộ của các cấp chính quyền, cơ quan tài chính, kiểm toán, Mặt trận Tổ quốc và Nhân dân trong công tác tổ chức thi hành và phản biện chính sách./.